Με αφορμή μια συζήτηση που είχαμε τελευταία σε μια φιλική συντροφιά, θεώρησα σκόπιμο να γράψω το άρθρο αυτό, με σκοπό να αποσαφηνίσουμε την έννοια των λέξεων “παιδεία” και “εκπαίδευση”.
Το ερώτημα είναι: Οι λέξεις αυτές είναι ταυτόσημες εννοιολογικά ή υπάρχει διαφορά μεταξύ τους;
Είναι γνωστό, ότι πολλοί άνθρωποι μπερδεύουν την εκπαίδευση με την παιδεία. Κι αυτό γιατί αν και οι δύο λέξεις παράγονται από το ίδιο ρήμα “παιδεύω”, στην πραγματικότητα υπάρχουν διαφορές, οι οποίες αναφέρονται στο εννοιολογικό τους περιεχόμενο και στον τρόπο λειτουργίας. Διευκρινίζουμε, λοιπόν, από την αρχή ότι εκπαίδευση και παιδεία δεν είναι εννοιολογικά ταυτόσημοι όροι. Η εκπαίδευση είναι οργανωμένος θεσμός του κράτους με συγκεκριμένο σκοπό, συγκεκριμένες επιμέρους επιδιώξεις και συγκεκριμένο περιεχόμενο και παρέχεται με συστηματική διδασκαλία σε όλα τα άτομα νηπιακής, παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Η παιδεία περιλαμβάνει τις επιδράσεις που δέχεται ο άνθρωπος από το περιβάλλον, χωρίς συστηματική διδασκαλία. Δεν έχει ηλικιακά όρια και επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Παρακάτω αναλύονται με περισσότερη λεπτομέρεια οι όροι αυτοί.
α. Παιδεία. Ο όρος παιδεία έχει ευρεία έννοια. Συνδέεται με τις έννοιες “μόρφωση”, “αγωγή”, “κουλτούρα” και περιλαμβάνει τις υψηλές αξίες της δικαιοσύνης, της αλήθειας της ηθικής, της ελευθερίας, της αλληλεγγύης και όλες τις άλλες πανανθρώπινες ηθικές και κοινωνικές αξίες, που συνθέτουν την ολοκληρωμένη και υγειά προσωπικότητα του ατόμου. Η παιδεία προσφέρεται όχι μόνο μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά κυρίως είναι απόρροια κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων. Η οικογένεια, τα μέσα ενημέρωσης και το ευρύτερο περιβάλλον, με τις αξίες και τις αντιλήψεις που επικρατούν, επηρεάζουν την πνευματική ανάπτυξη και τη διαμόρφωση του ήθους, του αξιακού συστήματος και την κοινωνικοποίηση1 του ατόμου. Παράλληλα, η οικειοποίηση της καθολικής αντίληψης και εμπειρίας της ζωής, δίδει τη δυνατότητα στο άτομο να λειτουργεί ως ανεξάρτητη προσωπικότητα, ικανή να αντιστέκεται στους σύγχρονους μηχανισμούς του ετεροκαθορισμού.
Με απλά λόγια, λοιπόν, η παιδεία στοχεύει στην ηθική και πνευματική ολοκλήρωση, του ανθρώπου, επηρεάζει σοβαρά την κοινωνικοποίησή του και ορίζει, σε μεγάλο βαθμό, την ποιοτική του ταυτότητα.
Ως αποτέλεσμα καλής παιδείας μπορούμε να θεωρήσουμε μια κοινωνία με ανθρωπιστική συνείδηση και ανθρωποκεντρικά και όχι μόνο τεχνοκρατικά χαρακτηριστικά. Αυτή η κοινωνά μας λείπει σήμερα και σ’ αυτή την κοινωνία πρέπει να στοχεύουμε, αν θέλουμε να αλλάξουμε προς το καλύτερο τη ζωή του ανθρώπου. Αυτό εννοεί ο Αμερικανός συγγραφέας και μελλοντολόγος Νasbate όταν λέει: “Η αλλαγή στον 21o αιώνα δεν θα προέλθει από την τεχνολογία, αλλά από μια νέα αντίληψη για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος!”
Αν ποτέ φτάσουμε εκεί, τότε θα έχει συντελεστεί η πιο ουσιαστική αλλαγή για τον άνθρωπο στον αιώνα που διανύουμε. Τότε θα έχει διαμορφωθεί μια άλλη πραγματικότητα, που δεν θα ξενίζει και δεν θα φοβίζει τις νέες γενιές, που θα ακολουθήσουν. Τότε οι άνθρωποι θα έχουν μάθει να συμβιώνουν αρμονικά με τους άλλους, με αμοιβαίο σεβασμό και αλληλεγγύη. Και τότε θα μπορούμε να μιλούμε για μια πραγματικά ανθρώπινη κοινωνία. Μια κοινωνία στην οποία θα ζωντανέψει το όνειρο του Πλάτωνα, ο οποίος, τέσσερις αιώνες π.Χ. (προ Χριστού), είπε: “Πάσα επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και αρετής πανουργία2 και ου σοφία φαίνεται”. Δηλαδή, κάθε επιστήμη που χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την αρετή είναι πανουργία και όχι σοφία.
β. Εκπαίδευση. Η εκπαίδευση με ευρεία έννοια είναι θεσμός του κράτους, το οποίο καθορίζει το σκοπό, τις επιμέρους επιδιώξεις, καθώς και το περιεχόμενό της. Έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τη συστηματική διδασκαλία και αποσκοπεί στη μετάδοση γνώσεων, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων και τελικά στην κοινωνικοποίηση του ατόμου, χωρίς να παραβλέπει την οικειοποίηση από το άτομο των ηθικών και κοινωνικών αξιών. Για να επιτύχει όλα αυτά χρησιμοποιεί συγκεκριμένες μεθόδους και τεχνικές. Είναι φανερό, ότι υπάρχει κοινός τόπος ανάμεσα στην παιδεία και στην εκπαίδευση, αλλά υπάρχουν και διαφορές .
Με τη στενή έννοια του όρου, η εκπαίδευση, όπως αυτή χρησιμοποιείται σήμερα στην παιδαγωγική επιστήμη, σημαίνει ότι:
√ Χρησιμοποιεί τη συστηματική διδασκαλία με συγκεκριμένες στρατηγικές και μεθόδους, και προσφέρει στο άτομο γνώσεις, δεξιότητες κ.λπ. που απαιτούνται, προκειμένου να αυξήσει ποσοτικά και να βελτιώσει ποιοτικά την παραγωγή του στους διάφορους τομείς δραστηριότητας, να καλύπτει με επάρκεια τις βιοτικές του ανάγκες και να βελτιώνει τις συνθήκες της ζωής του.
√ Ασκείται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας (π.χ. σχολεία) ή σε άλλες οργανωμένες δομές.
√ Δεν ασχολείται ή ασχολείται ελάχιστα με την ηθική, την κοινωνική και πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου, αγνοώντας έτσι τις αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και του ανταγωνισμού3.
Συζήτηση
Το τελευταίο, δυστυχώς, επαληθεύεται καθημερινά. Η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας, η παγκοσμιοποίηση και ο ανταγωνισμός έχουν αλλοιώσει το σκοπό και το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού μας συστήματος συνολικά, ενώ το σχολείο από σχολείο γενικής μόρφωσης έχει διολισθήσει σε γνωσιοκεντρικό σχολείο.
Είναι καιρός να κατανοήσουμε όλοι, αρμόδιοι και αναρμόδιοι, ότι οι αλλαγές αυτές μπορεί να βελτιώνουν από τεχνολογική και οικονομική άποψη τη ζωή του ανθρώπου, αλλά το ουσιαστικό περιεχόμενό της χάνεται και άρα υπάρχει υπαρξιακό πρόβλημα. Αυτή η ιδεοληψία σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή, τις συνέπειες της οποίας βιώνουμε τελευταία – βλέπε καύσωνες, πυρκαγιές, καταστροφικές πλημύρες κ.ά.– προοιωνίζουν ένα ζοφερό μέλλον για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα για τις νέες γενιές που θα ακολουθήσουν.
Η απάντηση στο πρόβλημα αυτό είναι μία και μοναδική.
ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ!!!.
Μέσα από την παιδεία και την εκπαίδευση θα προκύψει ο άνθρωπος που έχει ανάγκη σήμερα η κοινωνία μας. Ο άνθρωπος που θα έχει τις αναγκαίες γνώσεις για να μπορεί να επιβιώνει στην ούτως ή άλλως ανταγωνιστική κοινωνία που ζούμε, αλλά ταυτόχρονα θα έχει και τις κοινωνικές και λοιπές δεξιότητες που χρειάζονται, για να μπορεί να συμβιώνει αρμονικά με τους άλλους. Με τον άνθρωπο αυτό μπορούν να διορθωθούν πολλά στραβά και να λυθούν τα σημερινά προβλήματα. Συνεπώς, η μετεξέλιξη του εκπαιδευτικού μας συστήματος και του σχολείου από γνωσιοκεντρικό σε ανθρωποκεντρικό είναι βασική απαίτηση και ανάγκη σήμερα πριν είναι αργά!
1.“Κοινωνικοποίηση” σημαίνει ομαλή ένταξη και προσαρμογή του ατόμου στο κοινωνικό περιβάλλον που ζει.
2. Ο όρος “πανουργία” σημαίνει δολιότητα. Πανούργος είναι ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί διάφορους τρόπος νομιμοφανείς μεν, αλλά όχι ηθικά και κοινωνικά αποδεκτούς, για να κάμει κακό ή να εκμεταλλευτεί άλλον άνθρωπο.
3. Είναι λάθος να νομίζουμε ότι η ηθικοποίηση του ατόμου δεν αποτελεί αρμοδιότητα της εκπαίδευσης. Στο σκοπό και στις επιμέρους επιδιώξεις της, όπως ορίζονται από το σύνταγμα και τον Ν. 1566/1985, αυτά αναφέρονται με καθαρότητα και σαφήνεια. Στην πράξη όμως η επιδίωξη αυτή υποβαθμίζεται
